Amaç:

Programın genel amacı, üretim odaklı kooperatiflerin ve birliklerin rekabet gücünün geliştirilerek kırsal alanda gelir düzeyinin artırılmasıdır.

Programın Özel Amaçları:

1. Kurumsal kapasitenin güçlendirilmesi
2. İşleme, paketleme, depolama süreçlerinin iyileştirilmesi
3. Markalaşma ve pazarlama kapasitesinin artırılması
4. Verimlilik odaklı teknoloji ve dijitalleşme yatırımların artırılması

Arka Plan ve Müdahale Gerekçesi:

Ülkemizdeki az gelişmiş yörelerin sürdürülebilir kalkınması, gelir dağılımındaki adaletin sağlanması gibi sorunların iyi organize olmuş, etkin işleyen bir kooperatifçilik mekanizması ile çözüme ulaşabileceği öngörülmektedir. Etkin işleyen bir kooperatifçilik ile kırsal bölgede yaşayan nüfusun geliri, istihdamı ve yaşam standardı artacak, dolayısıyla verimli çalışan kooperatifler bir yönüyle kırsal kesimden kentlere olan kontrolsüz göçün önünde bariyer görevi görecektir. Bu bağlamda On Birinci Kalkınma Planı'nda da ortak iş yapma kültürüne, sermaye birikimine ve gelir dağılımına olumlu katkıları açısından önem taşıyan kooperatifçiliğin geliştirilmesi ihtiyacı bulunduğu belirtilmektedir. Ayrıca plan döneminde bireylerin ve küçük işletmelerin ekonomik ve sosyal refaha katkılarını artırmak üzere kooperatifleşme faaliyetlerinin özendirilmesi gerektiği belirtilmektedir.

Ülkemizde kooperatifçiliğin yoğun olarak yapıldığı bölgelerden birisi olan TR32 Bölgesi’nde kooperatiflerin üretim, pazarlama, finansman ve yönetim süreçlerinde sıkıntılar yaşandığı gözlenmektedir. TR32 Düzey 2 Bölgesi 2024-2028 Bölge Planı’nda Üretici örgütlerinde dijital yetkinliklerin artırılması, Üretim odaklı kooperatiflerin üniversite, araştırma merkezi ve kamu kurumları ile ortak çalışmalar yürütülmesinin teşvik edilmesi, Küçük ölçekli tarımsal işletmelerin ve kadın girişimcilerin kooperatifleşmek suretiyle ölçek ekonomisinden yararlanmasının sağlanması ve Üretici örgütleri arasında ortaklık ve iş birliklerinin teşvik edilmesi tedbirleri yer almaktadır.

Ajansımız kooperatiflerin mevcut durumunun derinlemesine analizi, rekabet potansiyeli ve gelişme yönünün değerlendirilmesine yönelik olarak “Güney Ege Bölgesi’nde Üretim Odaklı Kooperatiflerin Mevcut Durumu ve Gelişme Stratejileri” çalışmasını hazırlamıştır. Tarımsal kalkınma kooperatifleri, su ürünleri kooperatifleri, küçük sanayi sitesi yapı kooperatifleri, küçük sanat kooperatifleri, üretim pazarlama kooperatifleri ve kadın girişimi işletme kooperatifleri çalışmanın kapsamını oluşturmuştur. Bölgemizdeki üretim odaklı kooperatiflerin yaklaşık %80’ini tarımsal kalkınma kooperatifleri oluştururken, %8’ini su ürünleri kooperatifleri oluşturmaktadır. Bölgede üretim odaklı faaliyet gösteren ve 590 kooperatif içinden tabakalı örnekleme yaklaşımına göre 159 kooperatif yöneticisiyle görüşme olanağı bulunmuştur.

Türkiye’de, il/ilçe düzeyinde kooperatiflere yönelik gerçekleştirilen örnek bir mevcut durum analizi ve strateji çalışması niteliğinde olan çalışma, geniş kapsamlı bir anket uygulamasının yanı sıra kooperatif yöneticileri ile yapılan yüz yüze görüşmelerin sonuçlarını da içermektedir.  Yapılan çalışma sonucunda bölgemizdeki kooperatiflerin, programın müdahale alanlarını oluşturacak aşağıdaki başlıklar altında sorunlarla karşılaştığı gözlenmiştir:

Yönetim ve Organizasyon Kapasitesi

•           Tam zamanlı profesyonel çalışan oranının azlığı,
•           Yönetim ve çalışanlar için alınan eğitimlerin azlığı,
•           İş tanımları, iş planlarına ilişkin dokümantasyon eksikliği,
•           Denetim mekanizmasının etkin çalışmaması

Güney Ege Bölgesi’nde Üretim Odaklı Kooperatiflerin Mevcut Durum Analizi ve Gelişme Stratejileri çalışması çıktılarına göre kooperatiflerin yaklaşık %73’ünde organizasyon ya da yönetim şeması bulunmazken yaklaşık % 80’inde ise iş tanımları ve planlarına ilişkin dokümantasyonun bulunmadığı dikkat çekmektedir. Bu durum kooperatiflerin yönetim ve organizasyonundaki etkinlik sorununa işaret etmektedir. Bölgemizdeki üretim odaklı kooperatiflerin yöneticilerinin eğitim düzeyi incelendiğinde kooperatif başkanlarının %48,4’ünün ilkokul mezunu, %6,9’unun ise lisans mezunu olduğu görülmektedir. Aynı zamanda “son 3 yıl içerisinde yönetim ve çalışanlar için eğitim alan” kooperatifler, görüşülen kooperatiflerin yalnızca %34’ünü oluşturmaktadır. 

Üretim Süreçleri:

•           Soğuk hava ve depolama imkânlarının yetersizliği,
•           Üretim yöntemi ve teknolojileri konusunda güncel bilgileri takip edememe,
•           Üretimde yeni yöntemler kullanılamaması,
•           Ürünleri işlenmiş ürüne dönüştürememe

Güney Ege Bölgesi’nde Üretim Odaklı Kooperatiflerin Mevcut Durum Analizi ve Gelişme Stratejileri çalışması çıktılarına göre görüşülen kooperatifler içerisinde Muğla’da bulunan kooperatiflerin yaklaşık olarak % 9’u ve Aydın’da bulunan kooperatiflerin yaklaşık olarak % 7’si ürünlerini işlenmiş ürüne dönüştürmektedir. Denizli’de bulunan kooperatiflerin % 53’ü, Muğla’da bulunan kooperatiflerin % 39’u ve Aydın’da bulunan kooperatiflerin % 14’ü üretimlerini işlenmiş ürüne dönüştürmeyi planlamaktadır. Çalışma kapsamındaki kooperatiflerin % 9,4’ ü diğer kooperatiflere göre üretimde farklı bir yöntem kullandıklarını belirtmektedir.

Pazarlama Süreçleri:  

•           Pazarlama faaliyetlerinde kullanılan araçların yetersizliği,
•           Dağıtım kanallarında komisyonculara bağımlılık,
•           İhracat yapamama, marka ve coğrafi işaret eksikliği

Bölgemizde, ürünlerini işlenmiş ürüne dönüştüren kooperatiflerin % 80’i ürünlerin satışını doğrudan tüketiciye yapmaktadır. Ürünlerini işlenmiş ürüne dönüştürmeyen kooperatiflerin ise % 15,7’si satışını doğrudan tüketiciye yapmaktadır. Ürünlerinin satışını toptancıya yapan kooperatiflerin % 63’ü ürünlerin satışından kaynaklanan tahsilat sorunu yaşamaktadır. Yapılan saha çalışması verilerine göre TR32 Bölgesi’nde faaliyet sürdüren kooperatiflerin %1,4’ü ihracat yaptığını belirtmiştir.

Finansal Kapasite:

•           Kredi/teşvik/hibe mekanizmalarından yararlanamama,
•           Mevcut sermaye yetersizliği, banka kredilerinden yararlanamama,
•           Tahsilat sorunları

Görüşme yapılan kooperatiflerin sadece %37’si devletin teşvik, kredi ya da hibe desteklerinden yararlanmıştır. Kooperatiflerin çoğunluğu finansman ihtiyacı için öz kaynaklarını kullanmakta, ikinci olarak da kamu bankalarını tercih etmektedirler. Görüşülen kooperatiflerin  % 21’i mevcut sermayelerini yeterli bulurken, % 79’u sermayelerini yeterli bulmamaktadır. Görüşme yapılan kooperatiflerden sadece % 17’si son 3 yılda banka kredisi kullanmıştır ve çoğunlukla kamu bankaları tercih edilmiştir. Kooperatiflerin yaklaşık % 30’u ürünlerinin satışından kaynaklanan tahsilat sorunu yaşamaktadır. Bu doğrultuda; üretici örgütlerinde ortaya çıkan sorunlar ve bu sorunlara yönelik müdahale alanları doğrultusunda “Üretici Örgütlerinin Güçlendirilmesi” Sonuç Odaklı Programı tasarlanmıştır.

SOP kapsamında en önemli risk, üretim odaklı kooperatif ve birliklerin kurumsal kapasitesinin zayıf olmasıdır. Bu doğrultuda Ajans tarafından verilecek eğitim ve danışmanlıklarla, üst birlikler ve çatı kuruluşların katkı ve yönlendirmeleriyle risklerin bertaraf edilmesi öngörülmektedir. Bu kapsamda 2021-2023 yıllarını kapsayan “Üretici Örgütlerinin Güçlendirilmesi” sonuç odaklı programı kapsamında 2020 Yılında Kooperatif ve Birliklerin Güçlendirilmesi Mali Destek Programı ile 32 projeye 13 Milyon TL destek sağlanmıştır. Ayrıca bölgedeki üretici örgütlerine yönelik 128 kooperatife kapasite geliştirme eğitimleri hizmeti sunulmuştur. 225 kooperatif üyesine kooperatiflere yönelik devlet destekleri ile ilgili bilgilendirme gerçekleştirilmiştir. 40 kooperatif üyesine yönelik iyi uygulamaların tanıtımı kapsamında teknik gezi düzenlenmiştir. 9 kooperatife ulusal pazara erişim sağlanması amacıyla çalışma yürütülmüştür. 11 kooperatifin Yörex Fuarına katılımı desteklenmiştir. 4 kooperatife yönetim danışmanlığı programı kapsamında mentörlük hizmeti sunulmuştur. Son olarak güdümlü proje desteği kapsamında Apiterapi Ürünleri İşleme Merkezi, Yerelde Kırsal Kalkınma Modeli: Aydın ve İzmir İllerinde Bulunan Pamuk Üreticilerine Yönelik Lisanslı Depo Kurulumu Güdümlü Projeleri yürütülmektedir.